Potomitan

Site de promotion des cultures et des langues créoles
Annou voyé kreyòl douvan douvan

Lang nou, rasin nou:
yon ti koze ant Béatrice Antonio-Françoise,
Shrita Hassamal ak Jacques Pierre

Jacques Pierre

Moris  
Béatrice Antonio-Françoise Shrita Hassamal  
Béatrice Antonio-Françoise Shrita Hassamal   Jacques Pierre

JP: Bonjou Béatrice Antonio Françoise ak Shrita Hassamal.   

BAF & SH: Bonzour Jacques.

Èske ou kapab di nou de twa ti mo sou ou menm (edikasyon ou, lavi w nan zile Moris lè w t ap grandi)? Ki kalite aktivite jenerasyon ou an te konn fè? Nan ki lekòl ou te ale nan zile a, e ki sa w plis sonje?

BAF: Mo apel Beatrice Antonio-Françoise. Mo aktielman enn Lecturer dan Departman Kreol Repiblik Moris dan Mauritius Institute of Education (MIE), enn institision ki responsab formasion bann ansegnan dan Repiblik Moris ek osi devlopman materyel skoler ek Curriculum ek Syllabus. Mo osi enn manb Akademi Kreol Repiblik Moris (AKRM). Mo detantris enn Doktora dan Tradiktolozi ek Letid Kreol ek mo bann lintere resers port lor Terminolozi teknik an Kreol (domenn administratif, ziridik, ant lezot), lingwistik aplike dan sans larz. 

SH:  Mwa, se Shrita Hassamal ek mo travay ansam avek Beatrice lor formasion profeser (preprimer, primer, segonder), konseptializasion maniel lekol, curriculum ek syllabus ek resers. Mo finn grandi Quatre-Bornes dan Moris, avan mo al Lafrans pou mo letid tersier. Kan mo finn fini mo doktora dan Lingwistik Teorik, Deskriptiv ek Otomatik an 2017, mo finn retourn Moris ek travay dan MIE.

Pale nou sou istwa zile Moris (dat endepandans li, kèk mouvaman sosyal ak istorik ki make zile a, de twa gran non tout moun Moris mete chapo ba devan yo? E pou ki sa?

BAF & HS: Moris finn kolonize par bann Franse (1715-1810) ek Britanik (1810-1968) avan li gagn so lindepandans an 1968. Moris ena enn kiltir kosmopolit avek metisaz plizier kiltir. Bann Morisien ena bann anset ki vinn depi plizier orizinn (Indien, Afriken, Eropeen, Sinwa) ek zot viv-ansam finn amenn enn partaz valer ek kiltir, enn partisipasion kolektif dan plizier festivite ek enn lantant ant dimounn ki ena diferan lorizinn. Diversite kiltirel Moris trouv dan so literatir (an plizier lang), lamizik (sega, reggae, etc.) relizion ek tradision.

Konbyen lang yo pale nan zile Moris e konbyen tou ki lang ofisyèl? Ki lang yo plis sèvi ak li nan sistèm edikasyon peyi a? E dokiman ofisyèl yo, nan ki lang nou plis jwenn yo?   

BAF & HS: Dapre dernie resansman popilasion morisien (2011), finn trouve ki parmi bann langaz ki koze dan Moris, ena 2 langaz ki vinn depi Lerop (Angle ek Franse), preske enn dizenn langaz dorizinn indien (Hindi, Bhojpuri, Ourdou, Marathi, Gujrathi, ek ankor lezot), trwa langaz dorizinn sinwa (Hakka, Cantonnais, Mandarin), Arab ek Kreol. Pena okenn politik lingwistik dan Moris, e mem 54 an apre so Lindepandans, Moris touzour pena enn dokiman ki ateste ki ete so langaz ofisiel. Toutfwa, lor plan administratif, Angle predomine ek parfwa Franse. Lartik 49 dan Konstitision Moris dir ki 'Langaz ofisiel Parlman se Angle ek bann manb kapav adres zot an Franse' me sa konsern zis Parlman Moris. De facto, sepandan, nou kapav dir ki Kreol se lang maternel mazorite dimounn dan Moris (84% dapre dernie resansman). Dan sistem ledikasion, dapre Education Ordinance (1957), kapav servi ninport ki langaz dan trwa premie lane lekol primer. Apartir 4e lane, se Angle ki langaz ki bizin servi kouma medium lansegnman, sof dan bann klas lezot langaz. Li inportan note ki Kreol Morisien finn rant dan sistem ledikasion kouma enn size opsionel depi 2012 ek finn fer so lantre dan sistem segonder an 2018. Se enn letap inportan dan peisaz institisionel. Dan enn fason zeneral, bann dokiman ofisiel souvan an Angle dan Moris.

Nan ki lang nou pibliye travay nou fè sou lang kreyòl morisyen an?  Nan ki lang ekriven lakay nou yo plibliye travay yo? E ki jounal nan peyi nou ki pibliye atik an kreyòl?

BAF & HS: Depandan lor ki platform pe pibliye bann travay resers, nou aziste lor kestion langaz. An seki konsern lapres dan Moris li mazoriterman frankofonn, me ena bann lespas dedie kot kapav pibliye bann lartik an Kreol.

Ki gwoup moun nan zile Moris k ap travay pou fè pwomosyon lang kreyòl moris la?

BAF & HS: Nou bizin rekonet ki bokou dimounn dan sa 50 dernie lane-la finn fer bann gro travay pou promosion langaz Kreol. Nou bizin mansionn bann travay Dev Virahsawmy ki finn pibliye bokou kreasion an Kreol, Vinesh Hookoomsing ou ankor Ledikasyon Pu Travayer. Pli kontanporin, fode mansionn bann travay Prof. Carpooran ki finn kree premie diksioner monoleng an Kreol (Diksioner Morisien 1e, 2e ek 3e Edision (2019) ek ki pe koordonn enn proze nasional lor Promosion Demokrasi Institisionel atraver akse avek langaz (Kreol), proze dan lekel nou (Shrita ek Beatrice) pe diriz lekip Terminolozi. Onivo institisionel, ena enn Departman Kreol Repiblik Moris kot nou pe travay aktielman, Creole Speaking Union (enn kor paraetatik ki tom sou Minister Ar ek Patrimwann kiltirel), Akademi Kreol Repiblik Moris ek osi Liniversite Moris (ki finn lans pou premie fwa bann kour Kreol onivo iniversiter).Tou sa bann linstitision-la travay pou promosion ek valorizasion lang Kreol.

Jounen jodi a, ki ekriven, ki chantè, ki gwoup mizik, ki pent ki jwenn anpil akèy nan men nouvo jenerasyon sa a? Èske ou kapab di nou de twa chante ki make lavi majorite moun nan zile Moris?

BAF & HS:  Diversite kiltirel nou pei fer ki nou pa kapav sit enn nom an partikilie presizeman parski se sa diversite-la ki fer so bote! Evidaman, ena bann kontinn ki finn transand bann zenerasion ki tou dimounn kone kouma 'mo pase larivier tanie'.

Pou fini, ki pla nasyonal zile Moris? E ki jan moun nan zile lakay ou fete jounen entènasyonal lang kreyòl la?

BAF & HS: Kouma nou ti pe dir lao, dan Moris ena enn vre melanz kiltirel, se ki fer ki nou pa ena enn pla nasional partikilie me dan nou pei nou ena enn fizion plizier stil manze.

Dan kad zourne internasional lang kreol, AKRM ansam avek MIE ek Liniversite Moris, nou pe organiz enn latelie travay lor enn terminolozi teknik an Kreol (setadir, administratif, legal, parlmanter, etc). Se enn lot letap dan promosion langaz Kreol.

Mèsi anpil.

BAF & HS: Mersi pou ou lintere.

Mèsi Dr. Béatrice Antonio-Françoise ak Dr. Shrita Hassamal pou bèl travay sa a n ap fè nan peyi nou. Kenbe fèm.

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University
Stanford University

*

 Viré monté