JP: Bonjou Melissa Irvine! Ki jan w ye? Èske w kapab di nou de twa ti mo sou ou pou lektè yo kapab fè konesans ak ou?

MI: Bonjou Jacques Pierre! Nonm mwen sé Melissa Irvine, mwen sòti Jamayik. Mwen ka twavay épi langaj sitou langaj kwéyòl. Apwézan mwen ka wèsté an Sent Lisi paski mwen té fè wichèch doktè mwen isi èk mwen vlé kontiné twavay sala.

Pale nou sou rechèch w ap fè sou lang kreyòl Sent Lisi a? E depi ki lè ou koumanse travay sa a? E ki kou ou anseye tou laba a?

Mwen té an étidyan an New Zealand pou wichèch mwen jis 2020 mé mwen té vwéman antéwésé an kwéyòl-la épi vokabilè anglé (Kwéyòl Anglé). Mwen té ja vini Sent Lisi déotwa fwa pou apwann èk dékwi kwéyòl sala. Apwézan mwen ja vini antéwésé an Kwéyòl (kwéyòl-la épi vokabilè fwansé) paski sé enpòtan an pil pou kilti Sent Lisi èk mwen ka vwè sé éfò-a moun fè isi-a. Mwen ka apwann palé Kwéyòl mé mwen pa ni asé pwatik. Mwen pa ka enstwi an Sent Lisi mé apwézan mwen ka enstwi an kou “World Englishes” pou UWI asou internet-la. Pwensipalman, mwen ka endé Plas Wichèch Foklò épi sé pwojé pou ankouwajé moun sèvi èk apwésyé Kwéyòl-la.

Pou ou menm ki se moun Jamayik, ki jan w te rive adapte w nan Sent Lisi?

Anfen, mwen kité Jamayik lè mwen té douz lanné èk mwen ja viv an Langlitè èk New Zealand. Pou alé viv an Sent Lisi té tou fasil paski la ni an chay bon moun èk tout moun té antéwésé an twavay mwen. Mwen chansé paski mwen té ja ni tan pou dékouvè Sent Lisi èk sé vwéman an plézi wèsté isi-a.

Depi ou te rive nan Sent Lisi, èske ou kapab di nou ki jan ou wè pèp Sent Lisi a fete jounen 28 oktòb la?

An Sent Lisi, mwa oktòb sé Mwa Éwitaj Kwéyòl èk kon sa la ni an chay sélébwasyon tout mwa-a. Asou jounen 28 oktòb chak lanné ni an konféwans asou kilti èk langaj Kwéyòl mé vwéman, moun sélébwé Jounen Kwéyòl dènyé dimanch-la an oktòb. Plas Wichès Foklò ka ògannizé an gwan fèt chak lanné mé an chak vil, moun ka sélébwé évèk mizik twadisyonnèl, manjé twadisyonnèl konmsi lanmowi èk fig vèt, èk had twadisyonnèl. Adan sé lékòl èk biwo oliwon Sent Lisi, la ni sélébwasyon èk moun ka fé gwan éfò pou palé an Kwéyòl.

Ki kalite travay ou wè k ap fèt nan Sent Lisi pou bay lang kreyòl la plis jarèt? Èske politisyen yo itilize lang lan nan diskou/mesaj politik yo? Èske tout moun nan Sent Lisi pale 2 lang (kreyòl ak angle)?

Pou an chay tan, moun té ka débat pou pli moun aksèpté èk sèvi Kwéyòl an tout pa lavi Sent Lisi. Sa té difisil paski la pa té ni sipò gouvèdman. La ni politisyen ki ka sèvi pawòl Kwéyòl èk la té ni osi an Gouvènè General ki tout moun konnèt, Dame Pearlette Louisy, ki té ka bay pawòl antyèman an Kwéyòl. Kanmenm, pa ni an chay politisyen ki ka fè sa, sé pli souvan an Anglé. Pwézantman, la ni konmisyon nèf an Kwéyòl, pa ègzanp pou enfòmasyon asou COVID-19, mé péyi-a p’òkò ka fè asé. Apwézan, la ni an chay diskasyon asou plannifikasyon pou langaj Kwéyòl-la kon sa pitèt an lanné pou vini nou kay wè déotwa diféwans. Sé pa tout moun an Sent Lisi ki ka palé dé langaj mé nou pa sav ègzaktiman ki kantité sa palé Kwéyòl, ki kantité sa palé Kwéyòl Anglé, ki kantité sa palé Anglé sèlman, èk ki kantité sa palé dé ében plizyè langaj.

E lakay pa w nan Jamayik, èske pèp jamayiken an ta renmen wè lang kreyòl li a gen plis plas nan sosyete pa li a?

Moun an Jamayik ja ka sèvi Kwéyòl Jamayik an pil mé sé menm pwoblenm-lan kon Sent Lisi. Biwo, plas gouvèdman, èk lékòl pa ka sèvi Kwéyòl souvan pyès, mé la ni an chay moun an Jamayik osi ki ka fè twavay enpòtan pou ankouwajé moun an gouvèdman èk lot pozisyon enpòtan pou sèvi Kwéyòl.

Pale nou sou de twa atis sent lisyen oswa jamayiken ki travay sèlman an kreyòl oswa majorite travay yo sèlman an kreyòl?

La ni an chay diféwan kalité mizik ki ka sèvi an tak Kwéyòl mé pa an chay mizisyen ka sèvi Kwéyòl sèlman. Pa ègzanp, la ni an kalité mizik yo ka kwiyé “Dennery Segment” ki ka sèvi an chay Kwéyòl. An Jamayik, Kwéyòl Jamayik sé an gwan pa kilti mizik, sitou an “dancehall”. An chay sé chanson-an ni an chay Kwéyòl èk pa kay sonnen byen an Anglé.

Dapre rechèch ou fè sou teren an, èske gen anpil timoun ki gen difikilte pou aprann lekòl paske yo pa vreman konnen angle byen? Èske ou jwenn menm pwoblèm sa a nan Jamayik? E ki sa w panse ki ta dwe fèt pou rezoud pwoblèm sa a?

Wichèch mwen pa diwèktiman an endikasyon mé la ni an chay wichèch ki ka moutwé sé pwoblenm-lan pou manmay ki ka palé pli Kwéyòl pasé Anglé. Adan Jamayik, la ni menm pwoblenm-lan. Manmay-la bizwen konpwann pou apwann. Nou ni pou asiwé ki sé étidyan konpwann langaj yo èk lòt langaj osi èk sé diféwans-la adan yo pou yo apwann pli mèyè sé lison. Mwen kwè i enpòtan pou ni lison Kwéyòl èk lison an Kwéyòl an tout lékòl an Sent Lisi.

Pale nou sou yon pwojè akademik w ap travay sou li konnya? Epi, ki sa ki fè w santi w lakay ou lè w nan Sent-Lisi?

Mwen vlé matjé èk pwézèvé diféwan kalité Kwéyòl oliwon Sent Lisi. La ni diféwan mannyè pou palé Kwéyòl oliwon péyi-a èk moun sa di ki plas an moun sòti pa mannyè i ka palé Kwéyòl mé pyèsonn ja dékwi diféwans-la. Mwen pa ni an wézon poutji mwen enmen Sent Lisi tèlman, mé i ka fè mwen plézi. La ni bon moun, plas-la bèl, èk mwen enmen twavay mwen.

Ki 2 pwovèb ou renmen anpil nan lang kreyòl Sent Lisi a? Ki mizik/atis Sent-Lisi ki rive sou ou e ki kalite manje ou pi renmen tou laba a?

Mwen enmen “sé vyé kannawi ki tjwit bon manjé” èk “zanndoli sav ki pyébwa i ka mouté”. Mwen pa ka kouté an chay diféwan mizisyen isi-a mé mwen enmen tout kalité mizik Sent Lisi. Pou manjé, mwen enmen mango èk tout kalité fwi. Yo pa ka gouté kon sa dòwò Kawayib-la!

Mwen vlé di mèsi byen pou Yannick James pou édé mwen èk kowijé Kwéyòl mwen!

Mèsi anpil. Kenbe pa lage.

Dr. Melissa Irvine is a linguist working as a project’s consultant at the Msgr. Patrick Anthony Folk Research Centre in Saint Lucia. She is particularly interested in language documentation and revitalization efforts and has been working with creole varieties in Saint Lucia.

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University

*

 Viré monté